Complottheorieën en de platte aarde
Een situatieschets
Sinds jaar en dag ben ik al geïnteresseerd in het gevarieerde scala aan complottheorieën die je tegenwoordig overal en nergens voorbij ziet komen. Elvis en Adolf Hitler leven nog (of hebben in elk geval langer geleefd dan de meesten denken), Paul McCartney is juist dood, Trump is eigenlijk een alligator-alien en de aarde is plat. Een rijtje met ridicule waanideeën, zou je zeggen. Veel mensen nemen deze theorieën vaak dan ook niet zo serieus. Complottheoristen worden afgeschilderd als ‘gekkies’: outsiders met aluminiumfolie hoedjes die, samen met hun laptop en gekke alternatieve websites, in hun eigen waanwereldje leven. Vooral niet te veel aandacht aan besteden, is vaak het sentiment.
Dit is niet veel anders wanneer het gaat om de flat earth theory – de eerdergenoemde theorie dat de aarde niet bolvormig, maar een platte schijf is. Het model zal misschien wel een beetje bekend zijn: de Noordpool zit perfect in het midden, Antarctica is (volgens de meeste modellen) in feite een ijsmuur die de Aarde omringt, de zon en maan zijn relatief kleine hemellichamen op slechts een paar duizend kilometer hoogte, ga zo maar door. De reden waarom de flat earth theory een voorbeeld van een complottheorie is, is omdat het gros van de flat-earthers claimt dat veel officiële instanties (bijvoorbeeld overheden, de Verenigde Naties of NASA) wel weten dat de aarde in feite plat is, maar deze waarheid achterhouden en de ‘gewone mens’ het bolvormige model voorschotelen. Het zal al met al duidelijk zijn dat het gedachtegoed van flat-earthers indruist tegen de meest basale gevestigde theorieën en modellen van de natuurkunde, astronomie en kosmologie. Flat-earthers weigeren te geloven in de kennis van de ‘gevestigde orde’ en leven zodoende in hun eigen ideeënbubbel.
Precies om deze reden nemen weinig mensen de theorie serieus. Dit geldt doorgaans ook (juist) voor academici. Immers, het is vaak de kennis afkomstig van de academie die door deze complotdenkers op de proef wordt gesteld of glashard wordt ontkend. De meeste wetenschappers hebben hier simpelweg geen boodschap aan. Zodoende is er sprake van een zekere segregatie tussen die verschillende kennisgemeenschappen: ‘de wetenschap’ brengt haar feiten naar buiten, maar flat-earthers luisteren hier niet naar en houden hun eigen alternatieve feiten aan. Het probleem hierbij is dat deze segregatie leidt tot een zekere polarisatie, want door het gebrek aan gedeelde feiten en opvattingen is er vaak geen zinnige discussie te voeren tussen een flat-earther en een niet-flat-earther. Beide partijen zullen simpelweg ontkennen wat de ander te zeggen heeft en besteden zodoende geen serieuze aandacht aan elkanders opvattingen. Sterker nog, beide partijen zullen elkaar vooral belachelijk maken. Niet alleen wordt iemand die in een platte aarde gelooft al snel weggezet als iemand met waanideeën en iets dergelijks geldt andersom ook! Iemand die niet gelooft in een platte aarde is volgens de flat-earther nog niet ‘wakker’: een persoon die naïef achter de wetenschappelijke instanties aanhuppelt en niet voor zichzelf kritisch nadenkt. Dit leidt tot een problematische situatie. Deze polarisatie bemoeilijkt het voeren van een serieuze discussie en precies dit gebrek aan een fatsoenlijke discussie versterkt deze trend van polarisatie. We hebben te maken met een verhitte discussie over een basaal feit die zorgt voor onnodig veel verdeeldheid binnen een samenleving.
Het onderzoek
Het probleem dat ik in mijn scriptie voornamelijk adresseer, is dat veel filosofische discussie over complottheorieën bijdraagt aan dit probleem. Ook binnen de filosofie wordt complotdenken vaak afgeschreven als irrationeel en onjuist. Complotdenkers geloven in de verkeerde kennis. Complotdenkers zoeken naar structuur en controle (het georganiseerde complot) in een samenleving die eigenlijk inherent chaotisch en oncontroleerbaar is – het zijn argumenten die misschien een zekere kern van waarheid hebben, maar het heersende wij-zij-denken alleen maar onderschrijven en daarmee stimuleren. Het is dus precies de verkeerde strategie voor het zojuist geadresseerde probleem.
Het hoofdzakelijke doel van mijn scriptie was zodoende het formuleren van een alternatieve aanpak: een filosofische reflectie op complottheorieën die, in plaats van het bevestigen van de kloof tussen complotdenkers enerzijds en de gevestigde orde anderzijds, deze kloof probeert te overbruggen en toenadering zoekt tussen beide kampen. Met het overbruggen van de kloof bedoel ik dat ik de mogelijkheidsvoorwaarden zocht voor het voeren van een respectvolle discussie tussen flat-earthers en de aanhangers van het wetenschappelijke plaatje. Naar mijn inzicht zijn hiervoor twee dingen nodig: een zekere common ground (ofwel een soort gedeelde waarheid) tussen beide kampen, en een setting waarin dit een basis kan vormen voor een discussie tussen de twee kampen. Dit lijkt een moeilijke (zo niet onmogelijke) opgave, want hoe vind je nou een uitgangspunt waar flat-earthers het eens zijn met een wereld die recht tegen hun ideeën ingaat? Ik heb gepoogd dit probleem te overbruggen door me in mijn analyse niet zozeer te focussen op de feitelijke inhoud van de theorie waar flat-earthers in geloven, maar veeleer op de manier waarop flat-earthers tot deze feiten komen. Ik heb uitvoerig gekeken naar de methoden die flat-earthers gebruiken en de onderliggende overtuigen waar zij deze op baseren.
Hiervoor heb ik me verdiept in het promotieonderzoek van de Amsterdamse socioloog Jaron Harambam, die zich gedurende een aantal jaar uitvoerig heeft verdiept in de Nederlandse complotdenkerscultuur. Hij liet onder meer zien dat veel complotdenkers vrij afwijkende denkbeelden hebben over kennis, waarheid en hoe je hiertoe komt. Veel complotdenkers denken dat échte waarheid niet wordt bereikt door empirisch onderzoek, maar dat de waarheid bijvoorbeeld ‘een gevoel’ is, of dat je de waarheid alleen ‘van binnen’ moet zoeken, of dat waarheid relatief is aan tijd, plek of persoon, et cetera. Naast deze ietwat schimmige waarheidsideeën identificeert Harambam echter ook een categorie complotdenkers die hier anders over denkt: zij geloven dat er één objectieve waarheid is, die is vast te stellen met de juiste manier van onderzoek. In mijn scriptie betoog ik dat flat-earthers tot deze categorie behoren. Het onderzoek dat flat-earthers leidt tot hun theorie is daarnaast bijna ‘wetenschappelijk’ te noemen. Als onderdeel van hun eigen methoden proberen flat-earthers met zelfbedachte experimenten aan te tonen dat de aarde inderdaad plat is. Los van de feitelijke inhoud van deze methoden, laat dit allemaal zien dat flat-earthers ergens een puur wetenschappelijke mindset hebben: ze zijn op zoek naar een bepaalde ‘absolute waarheid’, die kan worden bereikt met de juiste vorm van onderzoek. Dit onderzoek behelst het uitvoeren van bepaalde experimenten in de wereld, op basis waarvan algemene conclusies worden getrokken. Hiermee betoog ik dat flat-earthers op dit fundamentele niveau, vergeleken met de gemiddelde complotdenker, eigenlijk bijzonder sympathiek zijn jegens de wetenschap en haar methoden. Het zijn vooral de instituties waarbinnen het onderzoek wordt gevoerd die men wantrouwt.
Deze bevindingen die onder het gedachtegoed van flat-earthers ligt, beschouw ik zodoende als common ground tussen flat-earthers enerzijds en ‘de wetenschap’ anderzijds. Een gedeeld uitgangspunt dat, zoals hierboven beschreven, een basis kan vormen voor een respectvolle discussie. De fundamentele mismatch tussen de verschillende denkbeelden van beide kampen lijkt immers relatief mee te vallen. Voor de precieze vorm van een discussie als deze, heb ik opvattingen van verschillende filosofen beschreven en toegepast op mijn casus. Sommige filosofen claimen namelijk dat het helemaal niet zo gek is dat onze samenleving aanleiding geeft tot complotdenken, omdat de instanties die onze samenleving besturen en controleren allesbehalve transparant en open zijn voor de ‘gewone burger’. Het feit dat deze burger wantrouwen krijgt in wetenschappelijke of politieke instanties komt voort uit het feit dat de burger helemaal geen inzicht heeft in wat er überhaupt gebeurt. Daarom hebben filosofen voorgesteld om bijvoorbeeld het wetenschappelijke proces transparanter, inzichtelijker en daarmee minder afstandelijk te maken voor de leek. Er zijn bijvoorbeeld discussiemodellen ontworpen waarbij complotdenkers simpelweg om tafel gaan met wetenschappers en andere willekeurig uitgekozen mensen (dit laatste om uit te sluiten dat zo’n discussiemodel onderdeel kan lijken van een complot) om te discussiëren over de materie en de verschillende theorieën. Belangrijk hierbij is dat deze discussie op respectvolle wijze gebeurt. Van iedere deelnemer wordt verwacht dat zij open-minded het gesprek aangaat met de ander en de opvattingen van de ander met respect benadert.
Dit is dus de essentie van mijn scriptie. In plaats van het polariseren van de discussie door de ‘tegenpartij’ belachelijk te maken en haar daarmee niet serieus te nemen, is het juist belangrijk dat we weer met elkaar in gesprek kunnen gaan. In deze scriptie heb ik hiervoor de case study van de flat earth theory aangepakt, grotendeels wegens mijn persoonlijke interesse. Tevens benadrukt dit absurde voorbeeld de ernst van het polarisatieprobleem: zelfs over zo’n gevestigde waarheid als de bolle vorm van de aarde kan zo’n breed polariserende en felle discussie plaatsvinden. Maar ik wil ook juist benadrukken dat dit probleem veel breder is. Tegenwoordig zijn er namelijk vergelijkbaar polariserende discussies over feitelijke kwesties, zoals bijvoorbeeld de invloed van de mens op klimaatverandering, de gezondheid van vaccinaties, of over politieke zaken: zie de steeds groter wordende kloof tussen ‘links’ en ‘rechts’. Dit is iets waar we vermoedelijk de komende tijd steeds meer mee te maken zullen krijgen en dat baart mij grote zorgen. Ik hoop dat ik met mijn scriptie mijn steentje bij heb kunnen dragen aan het adresseren van dit probleem, en bovendien heb laten zien wat een mogelijke aanpak is van dit probleem.
Sybolt Friso